Ирон мыггаджы номы райдиан арæх æмбæлы компонент «хуы». Ахæм мыггæгтæй æз кæй зонын, уыдон сты: Хуссар Ирыстоны – Хуы+гатæ, Хуы+батæ, Хуы+биатæ, Хуы+бецтæ, Хуы+былтæ,Хуы+джетæ, Хуы+цызтæ; Цæгат Ирыстоны – Хуы+тъинатæ, Хуы+цъистатæ, Хуы+тъиатæ, Хуы+циатæ, Хуы+тыгтæ, Хуы+рымтæ, Хуы+сантæ, Хуы+мартæ, Хуы+дзиатæ, Хуы+гистатæ, Хуы+диатæ, Хуы+джитæ, Хуы+дæлтæ, Хуы+дартæ, Хуы+ччитæ, Хуы+риатæ, Хуы+змиатæ æмæ æнд.
Компонент «хуы»-йы фонетикон варианттæ (ху, хо, ха, хуа, хе) æмбæлынц æндæр мыггæгты нæмтты райдианты дæр. Зæгъæм, Хо+зитæ, Хо+сантæ, Хо+сонтæ, Ха+батæ, Ха+дзитæ, Ха+йатæ, Ху+ймонтæ, Хуа+донтæ, Ху+тæ, Хе+стантæ æмæ æндæртæ.
Цымыдисаг у иу хабар: цы амоны ацы компонент мыггæгты нæмтты сконды? Ау, уытæппæт «хуытæ» хуыйы номæй рацæугæ сты? Зын бауырнæн у.
Кæй зæгъын æй хъæуы, ирон мыггæгты райдиан «хуы» кæм æмбæлы, уым алыран сæрмагонд компонент нæу. Зæгъæм, Хуымæллæгтæн сæ мыггаджы ном цæуы дзырд «хуымæллæг»-æй, зайæгойы номæй. Гæнæн ис, æмæ Хуырымты мыггаджы ном равзæрдаид юмористон фæсномыг «хуырым»æй. Чизоны, ахæм у Хуыбылты мыггаджы ном дæр (хуыйы+был). Фæлæ ам и сиу дызæрдыггаг хабар: Хуыбылты æрвад мыггаджы чызджытæ чындзы куы фæцæуынц (Магкотæ, Джиотæ, Битетæ), уæд уыдон дæр сæхи хонынц хуыбылонтæ. «Хуыбыл», æвæццæгæн, юмористон фæсномыг нæу, цыдæр хорзыл дзурæг у æмæ йæм æрвад мыггæгтæ уымæн батæхуды кодтой.
Ноджы ма иу цымыдисаг хабар: ранымад мыггæгты сконды дыккаг компонент бирæ рæтты мидисджын дзырд у. Æмæ фыццаг компонент «хуы» цæрæгойы ном куы амонид, уæд кæрæдзийыл не сфидауиккой. Зæгъæм, Хуы+батæ, Хуы+биатæ. Ам «бай», «би» туркаг дзырд у, амоны «æлдар», «феодалон хицау». Мыггаг йæхи хуытæ дæр хона æмæ æлдар дæр, ома «хуы æлдæрттæ», уый ницы хуызы бады логикæйыл дæр æмæ адæмы хиуарзоныл дæр. Æвæццæгæн, компонент «хуы» амоны цыдæр хорздзинад.
Æртыккаг хабар: ирон мыггæгты нæмтты хсæн æмбæлы иустæмхатт «къай мыггæгтæ». Ома дыууæ мыггаджы номы бындуры дæр ис иу дзырд, фæлæ хицæн кæнынц райдианы компонент-эпитетæй. Зæгъæм, Лохтæ æмæ Сау+лохтæ. Æвзæры фарст: цымæ мыггаджы ном Сау+лохты компонент-эпитет æвзæрæрдæм амонæг дзырд у? Мæнмæ гæсгæ, нæу. Эпитет «сау» нæ адæмон аивдзырды стилы хорзæрдæм амонæг у: «Ацы сау лæппу дын фкнын кæндзæн!» (æртхъирæн). «Чи мын рахсдзæни мæ тугæйдзаг хъæлæс сау суадонæй» (адæмон зарæгæй). «Сау лæппу, цардбæллон», «сауæрфыг рæсугъд», «сау рæсугъд» (Къоста). Дзырд «суадон»-æн йæхи мидæг дæр ис эпитет «сау». Æвдисæн: дыгурон «сауæ-дон» æмæ балхъайраг (ома, рагон алайнаг) шау+дан.
Цы нысан кæнынц атæппæт «саутæ»? Бæрæг у иу хъуыддаг – хуыз æвдисæг не сты, цыдæр уæздан, хорз мидминиуæг амонынц, стауæн эпитеты функцийы лæууынц.
Ардыгæй бæрæг у: ирон мыггæгты райдианы компонент «хуы» æмæ йæ фонетикон варианттæ дæр амонынц буцгæнæн, бæрзондгæнæн эпитет. Фæлæ цы уа йæ мидис?
Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ ам ис рагон ирайнаг миногон «ху» йæ фонетикон варианттимæ, нысан та кæны хорз, зæрдæхæлар.
Абайты Вассо йæ куыст «Скифаг æвзаг», зæгъгæ, уым æвзары скифаг нæмттæ æмæ сбæлвырд кодта: ацы миногон уыди вазыгджын сæрмагонд нæмтты сконды компонент-эпитеты хуызы. Ахæм нæмттæ Вассо дзæвгар ранымадта, фæлæ дзы мæнæ иу-цалдæр: ху+дата (хорз+рафæлдисон), ху+стана (хæрз+конд), ху+данна (хæрз+дин), ху+фарна (хæрз+фарн), ху+ваба (хæрз+уаф), ху+меу (хæрз-ми), ху+уац (хорз+уац, уас) æмæ æндæртæ.
Афтæмæй скифаг нæмтты скондæй бæрæг у: уым райдианы компонент «ху» уыд эпитет, æмбæлди арæх æмæ нысан кодта «хорз, хæларзæрдæ». Ардыгæй уыцы компонент традицийы хуызы баззад хицæн адæймæгты нæмтты æмæ уыцы нæмтты бындурыл мыггаджы нæмттæ куы сырæзтысты, уæд райдианы компонент-эпитеты мидис ферох, уымæн æмæ миногон «ху» йæ нысаниуæг радта «хорз»-æн. Вассо куыд раиртæста, афтæмæй скифты æвзаджы дæр дзырд «ху+уарз (добролюб), хуарз, хорз» сси сæйраг, фæстагмæ баззад иунæгæй, йæ рагон конкурент «ху» ферох ис.
Абайты Вассо скифаг нæмттæй кæй ранымадта, уыдонмæ и сиу цымыдисаг миниуæг: канд райдианы компонент-эпитет нæ, фæлæ номы иннæ хай дæр у бæлвырд мидисджын дзырд – фарн, уац, ми, уафæг, дин, конд æмæ æнд. Иугæр афтæ у, уæд ныры ирон мыггæгты нæмтты дыккаг компоненттæ дæр хъуамæ уой мидисджын дзырдтæ.
Хорз уаид, уыдон мидис рафæлгъауын, фæлæ æз ацы хъуыддагæн дæсны нæ дæн æмæ йæ мæхимæ нæ исын (арфæ нæ лингвисттæм). Æцæг дзы иуæй-иутæ бæрæг-бæлвырд сты. Зæгъæм, Хуы+га(й)тæ, ома хорз+гайтæ (стыр кæфы мыггаг); Хуы+батæ, бийатæ, ома хорз+æлдæрттæ; Хуы+былтæ, ома хорз+дзыхы хицæуттæ (аналоги – гуырдзиаг окропири æмæ уырыссаг златоуст). Æвæццæгæн, Хе+станты мыггаджы ном комкоммæ баст у рагон скифаг ном «ху+стан»-ыл, ома хæрз+кондтæ. Чизоны, Хуы+тъин+атæ рацыд хорз+тин (æхсæрæг)-æй. Вассо куыд раиртæста, афтæмæй «тин» у туркаг æвзæгтæй рацæугæ дзырд æмæ амоны æхсæрæг (белка), ардыгæй – тинты кæрц (беличья шуба). Чизоны, Хуы+тъаты номы дæр ис комкоммæ скифаг ном ху+дата, Хуы+диаты та – ху+дин. Ху-ты мыггаджы ном та арæзт у, эпитет «ху» æмæ бирæон нымæцы нысан «т»-йæ.
Тынг цымыдисаг у маггыджы ном Хуа+дон+тæ. Ам бæрæг сты дзырдæй йæ дыууæ компоненты дæр: хорз+дон (добрая река, море). Диссаг у уый дæр, æмæ мА нырыонг кæй æрхæццæ ахæм гидроним: ныртæккæ ныгуылæн Гуырдзыстоны аразынц электростанц чысыл цæугæдон Ху+дон+и-йыл. Диссаг ма уымæй дæр у, æмæ кæд нæ рæдийын, йæд ацы ном æмбæлы нарты эпосы дæр.
Нæ эпосы и сиу персонаж, йæ ном – Кæфты сæр Хуыйæндон æлдар. Абайты Вассо йæ рахуыдта «æнахуыр ном» æмæ йæ æмбарын кæны афтæ: «Кæфты сæр» значит Глава рыб. Хуыйæн+дон можно понять как «связующая» или «соединяющая» вода (от хуыйын «сшивать, связывать»), иначе говоря «пролив». Æлдар значит «князь», «владетель». Мы получаем таким образом: «Глава рыб – владетель пролива» (ОЯФ. Ф. 237).
Вассойы размæ ма ацы номы тыххæй дзырдта Къубалты Алыксандр, нарты таурæгътæ уырыссагау куы рауагъта 1906 азы, уæд. Уый зæгъы: «Хуандон – осет. слово; состоит из слов хан – владелец и дон – вода (река), морской бог, полнее называется «кæфты сæр Хуандон», что значит «глава рыб, владелец вод» (Къубалты А. Уацмыстæ. Ордж., 1978. Ф. 176). Стихты Алыксандр Хуандоны рахуыдта «царства водного владыка» æмæ йын дæтты ахæм характеристикæ: «Рай за то мне: не обидел в царстве рыбьем никого», ома хæларзæрдæ бардуаг уыди.
Вассойы хъуыдымæ æввахс лæууы, фæстæдæр кадæгфысджытæ сæ фиппаинæгты цы зæгъынц, уый дæр: «Кæфты сæр – голова рыб, Хуыйæндон – собственное имя, æлдар – князь, владетель, господин, барин. Смысл имени Хуян+дона понимается так: место шитья. Он был, как говорит предание о нартах, владетелем рыб» (Памятники народного творчества осетин. Вып. 1. Владикавказ, 1925. Ф. 86).
Ам раст у иу хъуыддаг: Хуыйæн+дон у сæрмагонд ном. Æлдар – уый эпитеты хуызæн у: аналоги – Сайнæг æлдар, Микъала паддзах æмæ æнд. Фæлæ цы нысан кæны вазыгджын ном Хуыйæн+дон-ы фыццаг компонент?
Даккаг компонент бæрæг у – дон (река, море). Хуыйæндон денджызы, доны бардуаг кæй у, уый дæр бæрæг у. Бардуаджы мидæг та персонификацигонд сты денджызы, доны миниуджытæ. Афтæмæй «кæфты сæр» æмæ «хуыйæн» сты, фыццаджыдæр, доны, денджызы эпитеттæ æмæ уыйфæстæ та уыдон бардуаджы, уыдон иугæнæг персонажы миниуджытæ. «Кæфты сæр» фыццаджыдæр, денджыз кæй, уый дзырдтаг нæу – «сæр» а мамоны глава нæ, фæлæ начало, источник рыб, ома сæ равзæрæн, сæ рацæуæн, сæ райдиан. Аналоги: фæндаджы сæр, доны сæр. «Хуыйæн» та, мæнмæ гæсгæ, у дзырд «ху, хуа»-йы хæлд формæ.
«Хуа+дон» хæлары денджыз кæй нысан кæны, уымæн æвдисæн Хуа+дон+ты мыггаджы ном, стæй нырыккон гидроним Ху+дон. Æрæмысæн ма ис уый дæр, æмæ, гуырдзиаг историктæ куыд зæгъынц, афтæмæй, астæуккаг æнусты Иры; паддзæхиæй иуы ном хуынди Худан (Боренæйы фыд). Уыцы ном дæр ацы дыууæ дзырдæй конд у – хæлары+дон, денджыз.
Афтæмæй зæгъæн ис: ирон мыггæгты нæмтты райдианы компонент «ху, хуы, хо, ха, хуа, хе» нысан кæны «хорз, хæлар». Скифты заманы уыди буцгæнæн эпитет сæрмагонд нæмтты сконды æмæ уыцы нæмтты бындурыл та равзæрдысты мыггаджы нæмттæ.
Уый та нысан кæны: скифаг номæвæрæн (ономастикон) традиции æрхæццæ нæ дугмæ. Æцæн, фылдæр мыггаджы нæмтты сконды, фæлæ сæрмагонд нæмтты дæр нырма æмбæлы. Хæрз æрæджы дæр Зассетæй иу лæг хуынди Хуы+бег. Нæ ансамблы бирæ æзты фæкуыста фæндырдзæгъдæг Цæукъаты Ху+ме (скъифаг сылгоймаджы ном сыгъдæгæй!). Уый та ууыл дзуры, æмæ скъифты культурон традицийы иу чысыл къабаз ирон адæм бавæрдтой незаманæй абонмæ.
Джусойты Нафи
Советон Ирыстон. 20. 07. 1979.